IAN ROWLANDS (Gaz) a DEWI RHYS WILLIAMS (Huw)

Drama Gomisiwn Eisteddfod Genedlaethol Bro Dinefwr 1996 / Bro Dinefwr National Eisteddfod 1996 commisioned play

Cyfarwyddwr / Director: BETHAN JONES

Cynllun / Design: SEAN CROWLEY

Cast: DEWI RHYS WILLLAMS (Huw) / MARI EMLYN (Lowri) / IAN ROWLANDS (Gaz) / SHELLEY REES (Cheryl)

"The play is frenetic stuff requiring considerable vocal and physical resources. The four actors are well equipped to deliver such a comedy. Shelley Rees as Cheryl is a human dynamo of a performer with a laugh that would shatter a whole pub full of glasses. Dewi Rhys Williams gives a remarkable high energy, high decibel performance as Huw the ideas man"

Western Mail 7/8/1996

"Mae gennym ni yma y Teipiau Cymreig Nodweddiadol, i gyd yn anghydnaws styc efo'i gilydd yn yr un lle, pawb (bron) isio bod yn rhywle arall, yn smalio eu bod nhw'n rhywun gwahanol, a dim posib dianc....Rhyw hanner ofni yr ydw i fod Geraint Lewis wedi bod yn bry ar y wal mewn llawer cartref Cymreig dros y misoedd diwethaf: mae'r Groesffordd mor 'true to nature' nes bod rhywun yn arswydo rhag cael datgeliadau mwy preifat"

Meg Ellis, Barn, Hydref 1996

Croesffordd Cymreictod

Cefndir a lleoliad drama gomisiwn Eisteddfod Genedlaethol Bro Dinefwr yw... Eisteddfod Genedlaethol Bro Dinefwr. Ond sut Gymru a sut Gymry sydd yno? Cafodd MENNA BAINES ragflas mewn sgwrs â’r awdur, Geraint Lewis.

Mae Geraint Lewis yn meddwl am theatr fel rhywbeth â’i wreiddiau yn ddwfn mewn defodau, a does dwywaith fod ôl yr ymwybyddiaeth honno ar ei waith. Mae defod o ryw fath neu’i gilydd wedi bod yn ganolog yn ei ddramâu llwyfan hyd yn hyn. Yn Y Cinio, a doedd yn trafod dynion ar eu gwaetha’ rhemp mewn cinio clwb rygbi, roedd yna ddefod ddoniol lle gwelwyd tri dyn yn malu eu bysedd â charreg fawr ar lan afon yn enw gwryw-dod. Llys barn oedd y ddefod yn The Language of Heaven, wrth i’r awdur Caradoc Evans, neu yn hytrach ei ysbryd, gael ei roi ar brawf er mwyn penderfynu ai i’r nefoedd ynteu i uffern yr âi. Ac mae yna ddefod arall ynghanol y ddrama newydd – defod yr Orsedd, gydag un cymeriad yn cael mynediad iddi am y tro cynta’.

Comedi, fel y ddwy arall, yw Y Groesffordd, drama gomisiwn yr Eisteddfod eleni, a berfformir gan Dalier Sylw. Ac mae ei lleoli yn y brifwyl ei hun yn fodd i ddwyn ynghyd ddau gwpwl tra gwahanol. Mae traean y ddrama’n digwydd mewn tagfa draffig yn Trap, ger Llandeilo – lle arall – ac yno mae Huw Gorslas a Lowri yn cwrdd â Gaz a Cheryl. Perchenog garej lleol yw Huw (Dewi Rhys Williams), sydd hefyd yn gyflwynydd rhaglen deledu boblogaidd, ac mae ei wraig Lowri (Mari Emlyn) yn gweithio i’r Bwrdd Croeso. Pâr o’r cymoedd yw Gaz a Cheryl, wedi dod i’r Eisteddfod am y tro cynta’ – Gaz (Ian Rowlands) yn nyrs ac yn ‘born-again Welshman’ a Cheryl (Shelley Rees) yn gweithio’n rhan-amser y tu ôl i’r bar mewn clwb nos. Rydym yn dal y pâr cyntaf mewn cyfnod lletchwith yn eu hanes, wrth i’r cylchgrawn Lol ddatgelu bod Huw yn cael perthynas ag un o staff cantîn Heno y tu ôl i gefn Lowri, ac wrth i Lowri ei hun fynd trwy’r creisis personol o groesi’r deugain oed. Nid yw’r pâr arall heb eu problemau chwaith – mae Gaz, ar ôl breuddwydio cymaint am ddod i’r Eisteddfod, yn gofyn am ddadrithiad ac nid yw Cheryl eisiau bod yna o gwbl. Mae’r pedwar yn treulio’r rhan fwya’ o’r ddrama – a’r Eisteddfod – yn ffraeo.

‘Mae Huw a Lowri yn cynrychioli’r dosbarth canol Cymraeg, proffesiynol, diwylliediga Gaz a Cheryl yn perthyn i’r ‘Gymru newydd’ – cefndir dosbarth gweithiol, wedi bod trwy’r system addysg ddwyieithog,’ meddai Geraint Lewis. Ond wrth iddo brysuro i ddweud nad yw pethau ‘mor ddu a gwyn â hynny,’ mae ei resymau dros ddewis yr Eisteddfod fel cefndir yn dechrau dod yn amlwg. Y ciciwr eiconau sydd wrthi unwaith eto, a does dim prinder o’r rheiny ar faes y brifwyl.

Dyna’r Wisg Werdd i ddechrau, honno y mae Huw Gorslas- Huw o’r Gors – i’w chael yn ystod yr wythnos am ei gyfraniad i adloniant Cymraeg fel cyflwyniad Gwerin Gwalia, rhaglen lle mae’n cyfweld ‘cymeriadau’ y werin briddlyd ar lannau gwahanol afonydd. Ond Gaz – y boi o’r cymoedd sydd wedi gwirioni ar y gynghanedd ac sydd eisiau llofnod Gerallt Lloyd Owen – sy’n cael y wefr fwya’ wrth roi’r wisg amdano. Mae Lowri wedyn yn eicon ar ddwy droed, wedi’i gwisgo fel Siân Owen Ty’n-y-Fawnog (y ddynes mewn gwisg Gymreig yn ‘Salem’, llun Curnow Vosper) i groesawu pobl – yn enwedig tramorwyr swyddoglyd – i stondin y Bwrdd Croeso.

Ond cyn bod neb yn mynd yn agos at y maes, mae yna ddefod Eisteddfodol arall i fynd trwyddi – tagfa draffig. I’r awdur, mae agor y ddrama fel hyn nid yn unig yn ffordd o roi cymeriadau sydd dan straen yn barod dan fwy fyth o straen nes bod gwrthdaro’n anochel, ond yn gyfle hefyd i gyfleu’n weledol y syniad canolog sydd y tu ôl i’r cyfan.

‘Mae e’n drosiad defnyddiol i ofyn y cwestiwn, ‘Ble y’n ni’n mynd, fel cenedl?’ Mae e’n cyfleu’r stâd o fod yn ddigyfeiriad, sy’n adlewyrchu ein stâd ni fel Cymry ar hyn o bryd. Ac mae’r ffaith fod y cyfan yn digwydd ar groesffordd yn cyfleu’r syniad fod pethau ar fin newid, fel y maen nhw ar fin newid yn ein hanes ni fel cenedl, a ninnau ar drothwy mileniwm newydd, newid llywodraeth yn edrych yn fwy a mwy tebygol, a sefydlu cynulliad yn sgil hynny. Mae e’n cyfleu cyfeiriadau a phosibiliadau newydd, a’r elfen o orfod dewis ffordd ymlaen – fe fydd y cyfan yna’n dod yn real iawn i ni, dwi’n meddwl, yn ystod y flwyddyn neu ddwy nesa’.

Trwy gyflwyno pedwar perspectif gwahanol ar y brifwyl, mae Geraint Lewis yn gobeithio codi cwestiynau ehangach am Gymreictod. Y tu hwnt i’r cecru, mae yna gwestiwn difrifol. Lle mae’r man cyfarfod rhwng Cymreictod newydd y de-ddwyrain – Cymreictod Gaz a Cheryl – a Chymreictod mwy traddodiadol ardaloedd y gorllewin, a faint mae’n rhaid i’r ddwy ochr blygu er mwyn symud ymlaen?

‘Y peryg gwaetha’ yw gwahanu, mynd i wahanol gyfeiriadau a gwanhau. Mae yna optimistiaeth am dwf yr iaith yn y de-ddwyrain, ond mae’n rhaid sylweddoli ein bod ni’n mynd i golli’r bobl yna os nad y’n ni’n cynnig rhywbeth gwell iddyn nhw na ladi fach Gymreig mewn hat.’

Ond os oes yna wneud hwyl am ben teipiau yn Y Groesffordd, mae yna hefyd haenau bwriadol o gymhlethdod a pharadocs i’r sawl a fynn eu gweld.

‘Mae tri o’r pedwar cymeriad yn twyllo’u hunain i raddau. Mae Huw, ar yr wyneb, yn ymddiddori yn y Pethe, ond mewn gwirionedd ffrynt yw hynna, ac mae delwedd yn bwysicach na sylwedd iddo. Mae delwedd yn bwysig i Lowri hefyd, sy’n gwerthu delweddau o Gymreictod yn rhinwedd ei swydd gyda’r Bwrdd Croeso. Mae Gaz wedyn yn gorddelfrydu Cymreictod. Cheryl, mewn gwirionedd, yw’r unig un sydd â’i thraed ar y ddaear. Mae ei pherspectif hi ar y ‘Steddfod yn fwy caled – dyw hi ddim yn disgwyl mwy na chyfle i wneud ceiniog neu ddwy trwy werthu stwff glanhau carpedi...’

Fel gyda’i ddwy ddrama flaenorol, fodd bynnag, mae Geraint Lewis yn gobeithio bod yr hwyl yn amlycach na’r athroniaeth yn Y Groesffordd. Comedi yw ei brif ddiddordeb, ac wrth barhau i arbrofi gyda thechneg comedi, a hynny gyda’r un cwmni a’r un gyfarwyddwraig, Bethan Jones, mae’n teimlo ei fod yn graddol feithrin ei arddull ei hun. Mae’r elfennau swreal a oedd yn nodweddu Y Cinio (bwgan brain) a The Language of Heaven (angylion) yma eto, gyda’r ymdriniaeth ag eiconau ‘yn ddoniol mewn ffordd wyrdroëdig, ond hefyd yn sinestr, gobeithio.’

I lawer o selogion y theatr Gymraeg, mae llais fel un Geraint Lewis yn awyr iach ar ôl realaeth theatr gymunedol y saithdegau a’r wythdegau. Bydd y rheiny’n edrych ymlaen at weld beth sy’n digwydd wrth i begynau Cymreictod daro’n erbyn ei gilydd yn wyneb haul, llygad goleuni ym Mro Dinefwr.

awdur:Menna Baines

Roedd cynnyrch drama proffesiynol yr Eisteddfod eleni yn awgrymu mai archwilio Cymreictod sy’n mynd â bryd ein hawduron a’n cwmnïau y dyddiau yma. A ydi hynny’n theatr gyffrous? Dyna gwestiwn MEG ELIS, wrth i ambell un o’r cynyrchiadau fynd ar daith

Gyda’r Steddfod yn ddim ond angof, a Chymru wedi llithro’n ôl at gyfres newydd o ffraeon, mi fuasai’n ddiddorol edrych yn ôl ac ystyried pam yn union, yng nghynnyrch drama Dinefwr, y cafwyd cymaint o fogail-syllu a seicdreiddio’r hen genedl?

O gymryd golwg arwynebol, hawdd fuasai dod i’r casgliad ein bod ni i gyd fel Cymry naill ai’n seiciatryddion neu’n gleifion iddynt. Ystyriwch: Drama gomisiwn sy’n cymryd fel ei thestun bâr dosbarth canol Cymreig a phâr dosbarth gweithiol Cymreig yn doethinebu ar eu ffordd i Steddfod; golwg yn ôl ar hanes y genedl trwy storïau a phortreadau o’r werin guriedig; golwg yn ôl ar ditto trwy eiriau ac argraffiadau un fenyw, portread o un o eiconau’r genedl, gyda digon o ddôs o siniciaeth a realaeth heddiw; dadansoddiad perfformiadol/corfforol o berthynas cas/cariad Cymry â Chymru; ffug-ddarlith gan entrepreneur Cymreig sy’n clyfar dargedun holl wendidau’r genedl.

Stopiwch, wir! Wythnos ddirdynnol o ddioddef yn enw celfyddyd? Ddim o gwbl. Mewn wythnos a’n siomodd o ran rhyddiaeth, ac mewn Eisteddfod lle bu’r cwffio gwleidyddol, am unwaith, rhwng Radio Cymru a’r gweddill yn hytrach na rhwng Cymdeithas yr Iaith a’r Swyddfa Gymreig, roedd arlwy dramâu Bro Dinefwr yn bleser ac yn llawn addewid.

Trueni na fuasai cynulleidfaoedd ym mhob rhan o Gymru yn medru setlio i lawr i groesawu taith drama Dalier Sylw, Y Groesffordd. Buasai un olwg ar y set yn y Lyric, Caerfyrddin, wedi dangos anawsterau ymarferol teitho’r campwaith clyfar hwn o eiddo Geraint Lewis, ond wedyn, beth sydd o’i le efo tipyn bach o ddyfeisgarwch? Llwytho’r set gyfan yn y garafán, a ffwrdd â chi. Os oedd trol yn ddigon da i Twm o’r Nant...

Dwi ddim yn meddwl y buasai Cheryl yn gwybod pwy oedd Twm o’r Nant; buasai Gaz efallai yn darllen amdano mewn llyfr ail-law na fuasai neb arall yn ei brynu; buasai Huw yn blyffio, a Lowri yn ei hawlio iddi ei hun ac yn ceisio ei wneud yn dramaturg personol neu rhywbeth... Oes, mae gennym ni yma y Teipiau Cymreig Nodweddiadol, i gyd yn anghydnaws styc efo’i gilydd yn yr un lle, pawb (bron) isio bod yn rhywle arall, yn smalio eu bod nhw’n rhywun gwahanol, a dim posib dianc. Na, nid collfarnu ydw i- onid dyna yw’r Steddfod yn ei hanfod? Rhyw hanner ofni yr ydw i fod Geraint Lewis wedi bod yn bry ar y wal mewn llawer cartref Cymreig dros y misoedd diwethaf: mae’r Groesffordd mor ‘true to nature’ nes bod rhywun yn arswydo rhag cael datgeliadau mwy preifat. Oherwydd yr ydan ni’n nabod y cymeriadau.

Mae yna Gymry ifainc, sbonclyd, sy’n fendigedig rydd o’r hang-ups Cymreig – ac y mae Shelley Rees yn portreadu Cheryl yn berffaith. Wn i ddim ai ei dawn naturiol sy’n gyfrifol am hyn, ynte’r rhyddhad o fedru dianc o hualau diddychymyg ei chymeriad yn Pobol y Cwm – diolch amdano, beth bynnag. A wyddoch chi be – mae hi’n iawn: tydi enwau fel Trap a Tymbl ar lefydd yn stiwpid? Nid y basa Lowri (Mari Emlyn) yn cytuno – ond diawch, faswn i ddim yn licio ei chroesi hi, chwaith: hanner tunnell o angst Cymreig, alcoholig dosbarth canol yn landio ar fy mhen i? Dim diolch. Fedra’i ddim meddwl am lawer o bortreadau mwy doniol, crafog na (ie, mi welais hyn yn Y Groesffordd, hefyd) sinistr – na’r hyn a gafwyd ganddi hi a’i chyd-actorion. A tydw i ddim hyd yn oed wedi crybwyll y dynion, sy’n anheg, achos roeddan nhwtha hefyd yn dda...

Caf gyfle eto i ganmol dawn Dewi Rhys Williams: gawn ni aros am sbel efo angst merches? Ddim am ryw hir, chwaith, achos awr yr actorion oedd hi, a monolog Sharon Morgan yn Theatr y Maes. Crud i’r bedd, diniweidrwydd, gorfoledd y ferch fach, wastad, rywsut, yn troi’n surni ac yn ddadrithiad. Crefftus, wrth gwrs – ond sori, rydw i wedi bod yma o’r blaen. Fynna’i ddim bod yn ddioddefwraig am byth.

Mi fûm yn y lle rong, felly, wrth fynd i Cross Hands, a Theatr Gorllewin Morgannwg yn treiddio I’r Byw. Mae cwmni hwn wedi ennill canmoliaeth deilwng am ei gynhyrchiadau. Dysgasant gydweithio ac asio’n berffaith. Mae graen ar eu gwaith, a daeth rhywun i ddisgwyl safon yn ddigwestiwn. Pam, felly, mai’r nodiadau a sgwennais i yn y tywyllwch ar y pryd ydi’r canlynol: ‘Rhy hir, rhy wasgarog, dweud dim byd newydd.’ ‘Darnau benthyg, ail-law.’ ‘Combrogos eto: Cymry as victims.’?

Dda gen i mo ‘Yma O Hyd’. Sori, Dafydd Iawn, ond mae campwaith Hefin Elis yn well – bûm i’n bleidiol nerioed i ‘I’r Gad’, a’r teimladau a gyflëir gan y gân honno. Oes, mae eisiau rhoi lle dyledus i’r camweddau a ddioddefwyd gan ein cenedl, a do, fe bortreadwyd hynny yn wych gan ein llenorion – cyfiawnhad, felly, i ailbobi geiriau Rhydwen Williams, Richard Llewelyn – a Rhys Davies yn anad neb gyda champwaith stori’r Gwn Nos? Yr ydw i wir yn ystyried mynd â’r cwmni i gyfraith dan y Ddeddf Disgrifiadau Masnach am honni bod y perfformiad hwn yn ‘edrych yn ôl er mwyn edrych ymlaen.’ Does yna ddim edrych ymlaen: consuriwyd y gorffenol yn gywrain ddigon, ond gwelsom hyn oll i gyd o’r blaen.

Er hynny, does yna fawr o sail i wir bryder, gan sicred cred rhywun yn Theatr Gorllewin Morgannwg. Gair yng nghlust – gwnewch fwy na sbio i’r dyfodol: ewch iddo fo, perfformiwch yno, oherwydd mae’r cwmni yn rhy dda i drigo yn y gorffenol.

Wedi dweud hynny, dyma fynd wedyn i feistri capel (ow) i weld gwaith ‘arbrofol’ (och, gwae), o flaen cynulleidfa fechan (wrth gwrs). Hynny, a lot o gyfeirio at y gorffennol: a’r hyn gawsom ni oedd perfformiad gorau’r wythnos. Mae arna’i isio sefyll ar fy nhraed a gweiddi hwrê am y perfformiad bywiog, corfforol, ystyrlon – a doniol/ddwys – gan y Gymraes, a roes i ni Mae Siân yn Gadael Cymru. Symboliaeth: digon – pum merch pum enw, a mwy na ddigon o gesus. Be’ sydd yn y cesus: beth yw’r baich cudd y mae pob Cymraes yn ei gario efo hi? Llythyrau, atgofion, hanes trysorau, tsieni, pridd y ddaear... a gwisg Gymreig. A hyn cyn i chi ddwad at faich yr enwau sydd ar y pum merch: Gwenllian, Nia (neis), Rhiannon, Carys, Siân (cliché). Hyn oll, (a’r Ddawns Flodaunorau welais i erioed), a beth am Siân feichiog? Beth yn union yw ein baggage emosiynol ni fel Cymry?

Cawsom gipolwg fymryn cliriach ar gynnwys y cesus yn y feistri hon, a oedd mor fach fel bod yn rhaid defnyddio’r drws allan i’r stryd fel rhan o’r llwyfan; a dyna beth oedd profiad – eistedd yn wynebu’r drws, edrych allan heibio perfformiad llwythog o ystyron gadael/aros, a chlywed ceir yn pasio ar y ffordd brysur, a syllu’n syth at orsaf drenau go-iawn Ffairfach!

Nid y buasai gan ein Wyn Morgan, ein darlithydd gwadd yn Theatr y Maes, fawr i’w ddweud wrth gonset arti-ffarti felly. ‘Meindiwch Eich Busnes’ fasa fo’n ddweud, a dyna, yn wir, destun ei ddarlith. Dewi Rhys Williams eto fyth – ddim mor wahanol o ran persona i Huw Gorlas yn Y Groesffordd, ond mae’n gwneud y cymeriad cystal, crintachlyd fuasai cwyno. A wir, tydan ni i gyd yn nabod y cymeriad? Cymro newydd, ifanc, siwt smart, mewn PR neu farchnata, gwybod y termau Cymraeg newydd i gyd (ac efo Geiriadur yr Academi i brofi hynny). Gwybod digon i ddarlithio ar y pwnc, hyd yn oed – mae’r boi yma wedi cael gweledigaeth. Yn ei eiriau ei hun – Lasarus ar y ffordd i Ddamascus. Ai fi ydi’r unig un a welodd hwn yn ddisgynnydd uniongyrchol i Ifas y Tryc?

At un arall o arwyr Cymru wrth i’r Eisteddfod ddirwyn i ben. Sioe un-dyn yn portreadu John Williams, Brynsiencyn? O ia, jyst y peth i’r gwawdwyr a wêl Gymru’n hen-ffash ac elitaidd, yn byw yn y gorffenol. Wel, sori, Kim Howells a Radio Kymree, ond nid profiad felly oedd Awn i Gwrdd y Gelyn. Yn wahanol i’r perfformiad arall y bu Llion Williams yn ymwneud ag ef yn yr Eisteddfod (I’r Byw), yr oedd y portread hwn a’i wyneb tua’r dyfodol, er yn rhoi syniad clir o’r dyn yn ei gyfnod. (Cofiaf yr argraff o’r angladd am hir). Y peth calonogol oedd y syth-welediad hollol gyfoes, a gododd y portread hwn uwchlaw’r hagiograffi confensiynol yr arferid ei gyflwyno fel profiad theatrig rai blynyddoedd yn ôl. Mae’r diolch yn bennaf i Llion Williams sy’n prysur dyfu yn un o’r actorion mwyaf medrus a meddylgar sydd gennym. Tasa fo’n cael siawns, yntê – wrth i sbloet y Steddfod fynd yn ddim ond angof, ac i’r Cymry setlo’n ôl i’r ffraeo arferol, ein cymhlethdodau seicolegol, a’n darpariaeth ddrama deledol sydd yn rhyfeddol o gofio’r cyfyngiadau, ond sydd er hynny’n dal yn annigonol.

awdur:Meg Ellis